​ﻧﻄﻖ ﺁﺩﻣﻰ ﺍﺯ ﻧﻈﺮ ﻋﻠﻢ ﻣﻨﻄﻖ ﻓﺼﻞ ﻣﻤﻴﺰ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﺍﺯ ﺣﻴﻮﺍﻧﺎﺕ ﺩﻳﮕﺮ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪﺍﻭﻧﺪ ﺑﺤﻜﻤﺖ ﺑﺎﻟﻐﻪ ﺧﻮﻳﺶ ﺁﻧﺮﺍ ﻭﺳﻴﻠﻪ ﺍﻣﺘﻴﺎﺯ ﺍﻭ ﻗﺮﺍﺭ ﺩﺍﺩﻩ ﺍﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ:ﺧﻠﻖ ﺍﻻﻧﺴﺎﻥ ﻋﻠﻤﻪ ﺍﻟﺒﻴﺎﻥ (1) .
ﮔﻮﻫﺮ ﻧﻔﺲ ﻛﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺁﺩﻣﻰ ﺍﺳﺖ ﺑﺎ ﺳﺨﻨﻮﺭﻯ ﺗﺠﻠﻰ ﻛﻨﺪ ﻭ ﺑﻘﻮﻝ ﺳﻌﺪﻯ:
ﺗﺎ ﻣﺮﺩ ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ 

ﻋﻴﺐ ﻭ ﻫﻨﺮﺵ ﻧﻬﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ
ﻭ ﺑﻬﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﺧﻮﺩ ﺍﻣﺎﻡ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ:ﺍﻟﻤﺮﺀ ﻣﺨﺒﻮﺀ ﺗﺤﺖ ﻟﺴﺎﻧﻪ.ﻳﻌﻨﻰ ﻣﺮﺩ ﺩﺭ ﺯﻳﺮ ﺯﺑﺎﻧﺶ ﻧﻬﻔﺘﻪ ﺍﺳﺖ،ﻭ ﻫﺮ ﻗﺪﺭ ﺷﻴﻮﺍﺋﻰ ﻭ ﺭﺳﺎﺋﻰ ﺳﺨﻦ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺄﺛﻴﺮﺵ ﺩﺭ ﺷﻨﻮﻧﺪﻩ ﺑﻄﻮﺭ ﻣﻄﻠﻮﺏ ﺧﻮﺍﻫﺪ ﺑﻮﺩ.
ﺩﺭ ﺩﻭﺭﺍﻥ ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ ﻣﻘﺎﺭﻥ ﻇﻬﻮﺭ ﺍﺳﻼﻡ ﺩﺭ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎﻥ ﻓﺼﺤﺎﺋﻰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺍﻣﺮﺀ ﺍﻟﻘﻴﺲ ﻭ ﻏﻴﺮﻩ ﻛﻪ ﺍﺷﻌﺎﺭ ﺳﺤﺮ ﺍﻧﮕﻴﺰ ﻣﻴﺴﺮﻭﺩﻧﺪ ﻭﺟﻮﺩ ﺩﺍﺷﺘﻨﺪ ﻭﻟﻰ ﻓﺼﺎﺣﺖ ﻛﻼﻡ ﻋﻠﻰ ﻋﻠﻴﻪ ﺍﻟﺴﻼﻡ ﻫﻤﻪ ﻓﺼﺤﺎﻯ ﻋﺮﺏ ﺭﺍ ﺑﺘﺤﻴﺮ ﻭ ﺗﻌﺠﺐ ﻭﺍ ﺩﺍﺷﺖ ﻭ ﺑﺎﻻﺗﻔﺎﻕ ﺩﺭ ﺑﺮﺍﺑﺮ ﻛﻼﻡ ﺍﻭ ﺩﺭﻣﺎﻧﺪﻩ ﺷﺪﻩ ﻭ ﺍﻭ ﺭﺍ ﺍﻣﻴﺮ ﺳﺨﻦ ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ.
ﺍﺑﻦ ﺍﺑﻰ ﺍﻟﺤﺪﻳﺪ ﮔﻮﻳﺪ ﺍﻭ ﭘﻴﺸﻮﺍﻯ ﻓﺼﺤﺎﺀ ﻭ ﺍﺳﺘﺎﺩ ﺑﻠﻐﺎﺀ ﺍﺳﺖ ﻭ ﺩﺭ ﺷﺄﻥ ﻛﻼﻣﺶ ﮔﻔﺘﻪ‏ﺍﻧﺪ ﺍﺯ ﺳﺨﻦ ﺧﺪﺍ ﻓﺮﻭﺗﺮ ﻭ ﺍﺯ ﺳﺨﻦ ﻣﺮﺩﻣﺎﻥ ﻓﺮﺍﺗﺮ ﺍﺳﺖ ﻭ ﺗﻤﺎﻡ ﻓﺼﺤﺎﺀ ﻓﻦ ﺧﻄﺎﺑﻪ ﻭ ﺳﺨﻨﻮﺭﻯ ﺭﺍ ﺍﺯ ﺳﺨﻨﺎﻥ ﻭ ﺧﻄﺐ ﺍﻭ ﺁﻣﻮﺧﺘﻪ‏ﺍﻧﺪ ﻭ ﺍﺿﺎﻓﻪ ﻣﻴﻜﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮﺍﻯ ﺍﺛﺒﺎﺕ ﺩﺭﺟﻪ‏ﺍﻋﻼﻯ ﻓﺼﺎﺣﺖ ﻭ ﺑﻼﻏﺖ ﺍﻭ ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻬﺞ ﺍﻟﺒﻼﻏﻪ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﺸﺮﺣﺶ ﺍﻗﺪﺍﻡ ﻣﻴﻨﻤﺎﻳﻢ ﻛﺎﻓﻰ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻳﻚ ﺍﺯ ﻓﺼﺤﺎﻯ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﻳﻚ ﻋﺸﺮ ﺁﻥ ﺣﺘﻰ ﻧﺼﻒ ﻋﺸﺮ ﺁﻧﺮﺍ ﻧﻤﻰ‏ﺗﻮﺍﻧﻨﺪ ﺗﺪﻭﻳﻦ ﻛﻨﻨﺪ (2) .
ﺑﺎﺯ ﺩﺭ ﺟﺎﻯ ﺩﻳﮕﺮ ﺩﺭﺑﺎﺭﻩ ﻓﺼﺎﺣﺖ ﻭ ﺑﻼﻏﺖ ﻛﻼﻡ ﻋﻠﻰ ﻋﻠﻴﻪ ﺍﻟﺴﻼﻡ ﮔﻮﻳﺪ:
ﻋﺠﺒﺎ ﻛﺴﻰ ﺩﺭ ﻣﻜﻪ ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﻮﺩ ﻭ ﺩﺭ ﻫﻤﺎﻥ ﺷﻬﺮ ﺑﺰﺭﮒ ﮔﺮﺩﺩ ﻭ ﺑﺪﻭﻥ ﺗﻤﺎﺱ ﻭ ﻣﻼﻗﺎﺕ ﺑﺎ ﺣﻜﻴﻢ ﻭ ﺩﺍﻧﺸﻤﻨﺪ ﻭ ﺍﺩﻳﺒﻰ ﺑﻘﺪﺭﻯ ﺩﺭ ﺳﺨﻨﻮﺭﻯ ﻣﻬﺎﺭﺕ ﺩﺍﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﮔﻮﺋﻰ ﻋﺎﻟﻢ ﺍﻟﻔﺎﻅ ﺗﺴﺨﻴﺮ ﺷﺪﻩ ﺍﻭﺳﺖ ﻭ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺭﺍ ﺍﺭﺍﺩﻩ ﻛﻨﺪ ﺑﻔﺼﻴﺢ‏ﺗﺮﻳﻦ ﻭﺟﻬﻰ ﺑﻴﺎﻥ ﻣﻴﻜﻨﺪ.
ﻋﻼﻣﻪ ﻓﻘﻴﺪ ﺳﻴﺪ ﻫﺒﺔ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻰ ﺩﺭ ﻛﺘﺎﺏ (ﻣﺎ ﻫﻮ ﻧﻬﺞ ﺍﻟﺒﻼﻏﺔ؟) ﻛﻪ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮﺍﻥ ﻧﻬﺞ ﺍﻟﺒﻼﻏﻪ ﭼﻴﺴﺖ؟ﺑﻔﺎﺭﺳﻰ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪﻩ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻴﻨﻮﻳﺴﺪ:
ﺷﺨﺼﻰ ﺍﺯ ﻳﻚ ﺩﺍﻧﺸﻤﻨﺪ ﻣﺴﻴﺤﻰ ﺑﻨﺎﻡ (ﺍﻣﻴﻦ ﻧﺨﻠﻪ) ﺧﻮﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻨﺪ ﻛﻠﻤﻪ ﺍﺯ ﺳﺨﻨﺎﻥ ﻋﻠﻰ ﻋﻠﻴﻪ ﺍﻟﺴﻼﻡ ﺭﺍ ﺑﺮﮔﺰﻳﻨﺪ ﺗﺎ ﻭﻯ ﺩﺭ ﻛﺘﺎﺑﻰ ﮔﺮﺩ ﺁﻭﺭﺩﻩ ﻭ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺳﺎﺯﺩ ﺩﺍﻧﺸﻤﻨﺪ ﻣﺰﺑﻮﺭ ﺩﺭ ﭘﺎﺳﺦ ﻭﻯ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻮﺷﺖ :
ﺍﺯ ﻣﻦ ﺧﻮﺍﺳﺘﻪ‏ﺍﻯ ﻛﻪ ﺻﺪ ﻛﻠﻤﻪ ﺍﺯ ﮔﻔﺘﺎﺭ ﺑﻠﻴﻎ‏ﺗﺮﻳﻦ ﻧﮋﺍﺩ ﻋﺮﺏ (ﺍﺑﻮ ﺍﻟﺤﺴﻦ) ﺭﺍ ﺍﻧﺘﺨﺎﺏ ﻛﻨﻢ ﺗﺎ ﺗﻮ ﺁﻧﺮﺍ ﺩﺭ ﻛﺘﺎﺑﻰ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺳﺎﺯﻯ،ﻣﻦ ﺍﻛﻨﻮﻥ ﺩﺳﺘﺮﺱ ﺑﻜﺘﺎﺑﻬﺎﺋﻰ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻈﺮﻯ ﺭﺍ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻛﻨﺪ ﻧﺪﺍﺭﻡ ﻣﮕﺮ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎﺋﻰ ﭼﻨﺪ ﻛﻪ ﺍﺯ ﺟﻤﻠﻪ ﻧﻬﺞ ﺍﻟﺒﻼﻏﻪ ﺍﺳﺖ.
ﺑﺎ ﻣﺴﺮﺕ ﺗﻤﺎﻡ ﺍﻳﻦ ﻛﺘﺎﺏ ﺑﺎ ﻋﻈﻤﺖ ﺭﺍ ﻭﺭﻕ ﺯﺩﻡ ﺑﺨﺪﺍ ﻧﻤﻴﺪﺍﻧﻢ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺍﺯ ﻣﻴﺎﻥ ﺻﺪﻫﺎ ﻛﻠﻤﺎﺕ ﻋﻠﻰ ﻋﻠﻴﻪ ﺍﻟﺴﻼﻡ ﻓﻘﻂ ﺻﺪ ﻛﻠﻤﻪ ﺭﺍ ﺍﻧﺘﺨﺎﺏ ﻛﻨﻢ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮ ﺑﮕﻮﻳﻢ ﻧﻤﻴﺪﺍﻧﻢ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻛﻠﻤﻪ‏ﺍﻯ ﺭﺍ ﺍﺯ ﻛﻠﻤﻪ ﺩﻳﮕﺮ ﺟﺪﺍ ﺳﺎﺯﻡ ﺍﻳﻦ ﻛﺎﺭ ﺩﺭﺳﺖ ﺑﺎﻳﻦ ﻣﻴﻤﺎﻧﺪ ﻛﻪ ﺩﺍﻧﻪ ﻳﺎﻗﻮﺗﻰ ﺭﺍ ﺍﺯ ﻛﻨﺎﺭ ﺩﺍﻧﻪ ﺩﻳﮕﺮ ﺑﺮ ﺩﺍﺭﻡ!ﺳﺮ ﺍﻧﺠﺎﻡ ﻣﻦ ﺍﻳﻦ ﻛﺎﺭ ﺭﺍ ﻛﺮﺩﻡ ﻭ ﺩﺭ ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ﺩﺳﺘﻢ ﻳﺎﻗﻮﺕ‏ﻫﺎﻯ ﺩﺭﺧﺸﻨﺪﻩ ﺭﺍ ﭘﺲ ﻭ ﭘﻴﺶ ﻣﻴﻜﺮﺩ ﺩﻳﺪﮔﺎﻧﻢ ﺍﺯ ﺗﺎﺑﺶ ﻧﻮﺭ ﺁﻧﻬﺎ ﺧﻴﺮﻩ ﻣﻴﮕﺸﺖ!
ﺑﺎﻭﺭ ﻛﺮﺩﻧﻰ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﮕﻮﻳﻢ ﺑﻮﺍﺳﻄﻪ ﺗﺤﻴﺮ ﻭ ﺳﺮﮔﺮﺩﺍﻧﻰ ﺑﺎ ﭼﻪ ﺳﺨﺘﻰ ﻛﻠﻤﻪ‏ﺍﻯ ﺭﺍ ﺍﺯ ﺍﻳﻦ ﻣﻌﺪﻥ ﺑﻼﻏﺖ ﺑﻴﺮﻭﻥ ﺁﻭﺭﺩﻡ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺍﻳﻦ ﻧﻮ ﺍﻳﻦ ﺻﺪ ﻛﻠﻤﻪ ﺭﺍ ﺍﺯ ﻣﻦ ﺑﮕﻴﺮ ﻭ ﺑﻴﺎﺩ ﺩﺍﺷﺘﻪ ﺑﺎﺵ ﻛﻪ ﺍﻳﻦ ﺻﺪ ﻛﻠﻤﻪ ﭘﺮﺗﻮﻫﺎﺋﻰ ﺍﺯ ﻧﻮﺭ ﺑﻼﻏﺖ ﻭ ﻏﻨﭽﻪ‏ﻫﺎﺋﻰ ﺍﺯ ﺷﻜﻮﻓﻪ‏ﻓﺼﺎﺣﺖ ﺍﺳﺖ!ﺁﺭﻯ ﻧﻌﻤﺘﻬﺎﺋﻰ ﻛﻪ ﺧﺪﺍﻭﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎﻝ ﺍﺯ ﺭﺍﻩ ﺳﺨﻨﺎﻥ ﻋﻠﻰ ﻋﻠﻴﻪ ﺍﻟﺴﻼﻡ ﺑﺮ ﺍﺩﺑﻴﺎﺕ ﻋﺮﺏ ﻭ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻋﺮﺏ ﺍﺭﺯﺍﻧﻰ ﺩﺍﺷﺘﻪ ﺧﻴﻠﻰ ﺑﻴﺶ ﺍﺯ ﺍﻳﻦ ﺻﺪ ﻛﻠﻤﻪ ﺍﺳﺖ (3) .
ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎﻧﻰ ﺩﺭ ﻛﺘﺎﺏ ﺩﻳﮕﺮ ﻣﻴﻨﻮﻳﺴﺪ:ﺍﺯ ﺳﺨﻨﺎﻥ ﻣﺴﺘﺮ ﮔﺮﻧﻴﻜﻮﻯ ﺍﻧﮕﻠﻴﺴﻰ ﺍﺳﺘﺎﺩ ﺍﺩﺑﻴﺎﺕ ﻋﺮﺏ ﺩﺭ ﺩﺍﻧﺸﻜﺪﻩ ﻋﻠﻴﮕﺮﻩ ﻫﻨﺪﻭﺳﺘﺎﻥ ﻛﻪ ﺩﺭ ﻣﺤﻀﺮ ﺍﺳﺘﺎﺩﺍﻥ ﺳﺨﻦ ﻭ ﺍﺩﺑﺎﺋﻰ ﻛﻪ ﺩﺭ ﻣﺠﻠﺲ ﺍﻭ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮﺩ ﻭ ﺍﺯ ﺍﻋﺠﺎﺯ ﻗﺮﺁﻥ ﺍﺯ ﺍﻭ ﭘﺮﺳﻴﺪﻧﺪ ﺍﻳﻨﺴﺖ ﻛﻪ ﺩﺭ ﭘﺎﺳﺦ ﺁﻧﺎﻥ ﮔﻔﺖ:ﻗﺮﺁﻥ ﺭﺍ ﺑﺮﺍﺩﺭ ﻛﻮﭼﻜﻰ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻬﺞ ﺍﻟﺒﻼﻏﻪ ﻧﺎﻡ ﺩﺍﺭﺩ ﺁﻳﺎ ﺑﺮﺍﻯ ﻛﺴﻰ ﺍﻣﻜﺎﻥ ﺩﺍﺭﺩ ﻛﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺍﻳﻦ ﺑﺮﺍﺩﺭ ﻛﻮﭼﻚ ﺭﺍ ﺑﻴﺎﻭﺭﺩ ﺗﺎ ﻣﺎ ﺭﺍ ﻣﺠﺎﻝ ﺑﺤﺚ ﺍﺯ ﺑﺮﺍﺩﺭ ﺑﺰﺭﮒ (ﻗﺮﺁﻥ ﻛﺮﻳﻢ) ﻭ ﺍﻣﻜﺎﻥ ﺁﻭﺭﺩﻥ ﻧﻈﻴﺮ ﺁﻥ ﺑﺎﺷﺪ (4) ؟
ﻋﻠﻰ ﻋﻠﻴﻪ ﺍﻟﺴﻼﻡ ﺩﺭ ﮔﻔﺘﺎﺭ ﺧﻮﺩ ﭘﺎﻳﺒﻨﺪ ﻗﻮﺍﻋﺪ ﻓﺼﺎﺣﺖ ﻭ ﺑﻼﻏﺖ ﻧﺒﻮﺩ ﺑﻠﻜﻪ ﺳﺨﻦ ﺍﻭ ﺧﻮﺩ ﺑﺨﻮﺩ ﺷﻴﺮﻳﻦ ﻭ ﮔﻴﺮﺍ ﺍﺳﺖ ﻭ ﻗﻮﺍﻋﺪ ﻓﺼﺎﺣﺖ ﺭﺍ ﺑﺎﻳﺪ ﺍﺯ ﺳﺨﻨﺎﻥ ﻭﻯ ﺍﺳﺘﺨﺮﺍﺝ ﻧﻤﻮﺩ ﻧﻪ ﺍﻳﻨﻜﻪ ﺳﺨﻦ ﺍﻭ ﺭﺍ ﺑﺎ ﻗﻮﺍﻋﺪ ﻓﺼﺎﺣﺖ ﺳﻨﺠﻴﺪ.
ﺳﺨﻨﺎﻥ ﻋﻠﻰ ﻋﻠﻴﻪ ﺍﻟﺴﻼﻡ ﺑﺎ ﺷﻮﺭ ﻭ ﺣﺮﺍﺭﺕ ﻣﺨﺼﻮﺹ،ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻭ ﻭﺍﻗﻌﻴﺖ ﺭﺍ ﺑﻴﺎﻥ ﻣﻴﻜﻨﺪ ﺍﺟﺰﺍﺀ ﺳﺨﻨﺎﻥ ﺍﻭ ﻫﻤﻪ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﻭ ﺑﻬﻢ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺍﺳﺖ ﻭ ﺟﻤﺎﻝ ﺻﻮﺭﺕ ﻭ ﻛﻤﺎﻝ ﻣﻌﻨﻰ ﺑﻬﻢ ﻣﺮﺗﺒﻄﻨﺪ،ﺍﺳﺘﺪﻻﻻﺕ ﺁﻥ ﻣﺤﻜﻢ ﻭ ﻣﻨﻄﻘﺶ ﺑﺎ ﻧﻔﻮﺫ ﻭ ﻣﺆﺛﺮ ﺍﺳﺖ.
ﻣﻌﺎﻭﻳﻪ ﮔﻔﺖ ﺭﺍﻩ ﻓﺼﺎﺣﺖ ﻭ ﺑﻼﻏﺖ ﺭﺍ ﺩﺭ ﻗﺮﻳﺶ ﻛﺴﻰ ﻏﻴﺮ ﺍﺯ ﻋﻠﻰ ﻧﮕﺸﻮﺩ ﻭ ﻗﺎﻧﻮﻥ ﺳﺨﻦ ﺭﺍ ﻏﻴﺮ ﺍﺯ ﺍﻭ ﻛﺴﻰ ﺗﻌﻠﻴﻢ ﻧﻜﺮﺩ.ﺍﺩﺑﺎﻯ ﻧﺎﻣﻰ ﻋﺮﺏ ﺍﻗﺮﺍﺭ ﻛﺮﺩﻩ‏ﺍﻧﺪ ﻛﻪ ﺁﻳﻴﻦ ﺩﺍﺩﺭﺳﻰ ﻭ ﻓﺮﻣﺎﻥ ﻧﻮﻳﺴﻰ ﺍﺯ ﺧﻄﺒﻪ‏ﻫﺎﻯ ﺍﻭ ﺑﺪﺳﺖ ﺁﻣﺪﻩ ﺍﺳﺖ.
ﻻﺯﻣﻪ ﺑﻼﻏﺖ ﻗﻮﺕ ﻓﻜﺮ ﻭﺟﻮﺩﺕ ﺫﻫﻦ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮﺩ ﺳﺨﻨﻮﺭ ﺑﺘﻮﺍﻧﺪ ﻓﻮﺭﺍ ﺩﻗﺎﻳﻖ ﻣﻌﺎﻧﻰ ﺭﺍ ﺩﺭ ﻣﺨﺰﻥ ﺣﺎﻓﻈﻪ ﺧﻮﺩ ﺣﺎﺿﺮ ﻛﻨﺪ،ﺍﻳﻦ ﻗﻮﺕ ﻓﻜﺮ ﻭ ﻛﺜﺮﺕ ﺫﻛﺎﺀ ﺩﺭ ﻋﻠﻰ ﻋﻠﻴﻪ ﺍﻟﺴﻼﻡ ﺑﺤﺪ ﺍﻋﻼ ﻭﺟﻮﺩ ﺩﺍﺷﺖ ﻭ ﻭﻗﺘﻰ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺑﻐﺮﻧﺞ‏ﺗﺮﻳﻦ ﻣﻄﻠﺒﻰ ﻣﻴﺸﺪ ﺗﻤﺎﻡ ﺯﻭﺍﻳﺎﻯ ﺗﺎﺭﻳﻚ ﺁﻧﺮﺍ ﺍﺯ ﻓﺮﻭﻍ ﺍﻧﺪﻳﺸﻪ ﺧﻮﺩ ﺭﻭﺷﻦ ﻣﻴﺴﺎﺧﺖ.
ﻛﻼﻡ ﻋﻠﻰ ﻋﻠﻴﻪ ﺍﻟﺴﻼﻡ ﺑﻄﻮﺭﻯ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺍﺭﺗﺒﺎﻁ ﻣﻨﻄﻘﻰ ﺑﻴﻦ ﺟﻤﻠﻪ‏ﻫﺎﻯ ﺁﻥ ﺑﺮﻗﺮﺍﺭ ﺍﺳﺖ ﻫﺮ ﻣﻄﻠﺒﻰ ﻛﻪ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺁﻧﺤﻀﺮﺕ ﺧﻄﻮﺭ ﻣﻴﻜﺮﺩ ﻓﻮﺭﺍ ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻭﺟﻬﻰ ﺩﺭ ﻗﺎﻟﺐ ﻛﻠﻤﺎﺕ‏ﺷﻴﻮﺍ ﺑﺮ ﺯﺑﺎﻧﺶ ﺟﺎﺭﻯ ﻣﻴﺸﺪ ﻭ ﺭﻭﻯ ﻛﺎﻏﺬ ﻧﻘﺶ ﻣﻰ‏ﺑﺴﺖ ﺑﺪﻭﻥ ﺍﻳﻨﻜﻪ ﺩﺭ ﮔﻔﺘﻦ ﻭ ﺑﻮﺟﻮﺩ ﺁﻭﺭﺩﻥ ﺁﻥ ﺑﺨﻮﺩ ﺯﺣﻤﺘﻰ ﺑﺪﻫﺪ.
ﻋﻠﻰ ﻋﻠﻴﻪ ﺍﻟﺴﻼﻡ ﺩﺭ ﺗﻌﺒﻴﻪ ﻛﻼﻡ ﻭ ﻓﻦ ﺳﺨﻨﻮﺭﻯ ﻛﺎﺭ ﺭﺍ ﺑﺎﻋﺠﺎﺯ ﺭﺳﺎﻧﻴﺪ ﻭ ﻫﻤﻪ ﺭﺍ ﻣﺘﻌﺠﺐ ﻧﻤﻮﺩ،ﺑﻨﺎ ﺑﻨﻘﻞ ﺍﺑﻦ ﺷﻬﺮ ﺁﺷﻮﺏ ﻋﺪﻩ‏ﺍﻯ ﺍﺯ ﺍﺻﺤﺎﺏ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﺻﻠﻰ ﺍﻟﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ ﻭ ﺁﻟﻪ ﺩﺭ ﻣﺴﺠﺪ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﻭ ﻣﺸﻐﻮﻝ ﮔﻔﺘﮕﻮ ﺩﺭ ﻣﻮﺭﺩ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﻠﻤﻰ ﻭ ﺍﺩﺑﻰ ﺑﻮﺩﻧﺪ،ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﺿﻤﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺣﺮﻑ ﺍﻟﻒ ﺩﺭ ﺍﻏﻠﺐ ﻛﻠﻤﺎﺕ ﺩﺍﺧﻞ ﺷﺪﻩ ﻭ ﻛﻤﺘﺮ ﻛﻼﻣﻰ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮﺩ ﻛﻪ ﺩﺭ ﺁﻥ ﺣﺮﻑ ﺍﻟﻒ ﻧﺒﺎﺷﺪ.ﻋﻠﻰ ﻋﻠﻴﻪ ﺍﻟﺴﻼﻡ ﻛﻪ ﺩﺭ ﺁﻧﺠﺎ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮﺩ ﭼﻮﻥ ﺳﺨﻦ ﺁﻧﻬﺎ ﺭﺍ ﺷﻨﻴﺪ ﺑﭙﺎ ﺧﺎﺳﺖ ﻭ ﻓﻰ ﺍﻟﺒﺪﻳﻬﻪ ﺧﻄﺒﻪ ﻏﺮﺍﺋﻰ ﺧﻮﺍﻧﺪ ﻛﻪ ﺩﺭ ﺣﺪﻭﺩ ﻫﻔﺘﺼﺪ ﻛﻠﻤﻪ ﺑﻮﺩ ﺑﺪﻭﻥ ﺍﻳﻨﻜﻪ ﺩﺭ ﻛﻠﻤﺎﺕ ﺁﻥ ﺣﺮﻑ ﺍﻟﻔﻰ ﻭﺟﻮﺩ ﺩﺍﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ،ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺧﻄﺒﻪ ﺩﻳﮕﺮﻯ ﺩﺍﺭﺩ ﻛﻪ ﺩﺭ ﻛﻠﻤﺎﺕ ﺁﻥ ﺣﺮﻑ ﻧﻘﻄﻪ ﺩﺍﺭﻯ ﻭﺟﻮﺩ ﻧﺪﺍﺭﺩ ﻭ ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺮﻭﻉ ﻣﻴﺸﻮﺩـﺎﻟﺤﻤﺪ ﻟﻠﻪ ﺍﻟﻤﻠﻚ ﺍﻟﻤﺤﻤﻮﺩ ﺍﻟﻤﺎﻟﻚ ﺍﻟﻮﺩﻭﺩ ﻭ ﻣﺼﻮﺭ ﻛﻞ ﻣﻮﻟﻮﺩ….ﻛﻪ ﺑﺮﺍﻯ ﭘﺮﻫﻴﺰ ﺍﺯ ﺍﻃﺎﻟﻪ ﻛﻼﻡ ﺍﺯ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﺧﻄﺒﻪ‏ﻫﺎﻯ ﻣﺰﺑﻮﺭ ﺧﻮﺩ ﺩﺍﺭﻯ ﮔﺮﺩﻳﺪ.
ﻛﺴﻰ ﺍﺯ ﺣﻀﺮﺗﺶ ﭘﺮﺳﻴﺪ ﺍﻣﺮ ﻭﺍﺟﺐ ﭼﻴﺴﺖ ﻭ ﻭﺍﺟﺐ‏ﺗﺮ ﺍﺯ ﺁﻥ ﻛﺪﺍﻡ ﺍﺳﺖ،ﻭ ﺍﻣﺮ ﻋﺠﻴﺐ ﭼﻴﺴﺖ ﻭ ﻋﺠﻴﺐ‏ﺗﺮ ﻛﺪﺍﻡ ﺍﺳﺖ،ﻭ ﭼﻪ ﭼﻴﺰﻯ ﺳﺨﺖ ﻭ ﻣﺸﻜﻞ ﻭ ﭼﻪ ﭼﻴﺰﻯ ﺳﺨﺖ‏ﺗﺮ ﺍﺳﺖ،ﻭ ﭼﻪ ﻧﺰﺩﻳﻚ ﻭ ﭼﻪ ﻧﺰﺩﻳﻜﺘﺮ ﺍﺳﺖ؟ﻋﻠﻰ ﻋﻠﻴﻪ ﺍﻟﺴﻼﻡ ﻓﻮﺭﺍ ﭘﺎﺳﺦ ﺍﻭ ﺭﺍ ﻣﻨﻈﻮﻣﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺮﻣﻮﺩ:
ﻭﺟﺐ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﻨﺎﺱ ﺍﻥ ﻳﺘﻮﺑﻮﺍ 

ﻟﻜﻦ ﺗﺮﻙ ﺍﻟﺬﻧﻮﺏ ﺍﻭﺟﺐ‏ 

ﻭ ﺍﻟﺪﻫﺮ ﻓﻰ ﺻﺮﻓﻪ ﻋﺠﻴﺐ‏ 

ﻭ ﻏﻔﻠﺔ ﺍﻟﻨﺎﺱ ﻓﻴﻪ ﺍﻋﺠﺐ‏ 

ﻭ ﺍﻟﺼﺒﺮ ﻓﻰ ﺍﻟﻨﺎﺋﺒﺎﺕ ﺻﻌﺐ‏ 

ﻟﻜﻦ ﻓﻮﺕ ﺍﻟﺜﻮﺍﺏ ﺍﺻﻌﺐ‏ 

ﻭ ﻛﻞ ﻣﺎ ﻳﺮﺗﺠﻰ ﻗﺮﻳﺐ
ﻭ ﺍﻟﻤﻮﺕ ﻣﻦ ﻛﻞ ﺫﺍﻙ ﺍﻗﺮﺏ (5) ﺍﻟﺒﺘﻪ ﻭﺍﺿﺢ ﻭ ﺭﻭﺷﻦ ﺍﺳﺖ ﻛﺴﻰ ﻛﻪ ﺑﺪﺍﻫﺔ ﭼﻨﻴﻦ ﭘﺎﺳﺨﻰ ﮔﻮﻳﺪ ﻭ ﻳﺎ ﻓﻮﺭﻯ ﻭ ﺑﻴﺴﺎﺑﻘﻪ ﺧﻄﺒﻪ ﺑﻰ ﻧﻘﻄﻪ ﻭ ﻳﺎ ﺧﻄﺒﻪ ﻫﻔﺘﺼﺪ ﻛﻠﻤﻪ‏ﺍﻯ ﺍﻳﺮﺍﺩ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺣﺮﻑ ﺍﻟﻒ ﺩﺭ ﻛﻠﻤﺎﺕ ﺁﻥ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﭼﻪ ﻧﻔﻮﺫﻯ ﺩﺭ ﻓﺼﺎﺣﺖ ﻭ ﺑﻼﻏﺖ ﻭ ﭼﻪ ﺗﺴﻠﻄﻰ ﺑﺮ ﺍﺩﺑﻴﺎﺕ ﻋﺮﺏ ﺧﻮﺍﻫﺪ ﺩﺍﺷﺖ ﻭ ﻣﺎ ﺗﻴﻤﻨﺎ ﻭ ﺗﺒﺮﻛﺎ ﺩﺭ ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻛﺘﺎﺏ ﺑﺸﻤﻪ‏ﺍﻯ ﺍﺯ ﺳﺨﻨﺎﻥ ﮔﻬﺮﺑﺎﺭ ﺁﻧﺤﻀﺮﺕ ﺿﻤﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺍﺷﺎﺭﻩ ﺧﻮﺍﻫﻴﻢ ﻧﻤﻮﺩ.
ﭘﻰ‏ﻧﻮﺷﺘﻬﺎ:
(1) ﺳﻮﺭﻩ ﺍﻟﺮﺣﻤﻦ ﺁﻳﻪ .3
(2) ﺷﺮﺡ ﻧﻬﺞ ﺍﻟﺒﻼﻏﻪ ﺍﺑﻦ ﺍﺑﻰ ﺍﻟﺤﺪﻳﺪ ﺟﻠﺪ 1 ﺹ .12
(3) ﻧﻬﺞ ﺍﻟﺒﻼﻏﻪ ﭼﻴﺴﺖ ﺹ 28
(4) ﻧﻬﺞ ﺍﻟﺒﻼﻏﻪ ﭼﻴﺴﺖ ﺹ .6
(5) ﺑﺮ ﻣﺮﺩﻡ ﻭﺍﺟﺐ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ(ﺍﺯ ﮔﻨﺎﻫﺎﻥ) ﺗﻮﺑﻪ ﻛﻨﻨﺪ،ﻭﻟﻰ ﺗﺮﻙ ﮔﻨﺎﻩ ﺍﺯ ﺁﻥ ﻭﺍﺟﺐ‏ﺗﺮ ﺍﺳﺖ.ﺭﻭﺯﮔﺎﺭ ﺩﺭ ﮔﺮﺩﺵ ﺧﻮﺩ ﻋﺠﻴﺐ ﺍﺳﺖ،ﻭ ﻏﻔﻠﺖ ﻭ ﺑﻰ‏ﺧﺒﺮﻯ ﻣﺮﺩﻡ ﺩﺭ ﺭﻭﺯﮔﺎﺭ ﻋﺠﻴﺐ‏ﺗﺮ ﺍﺳﺖ.ﺷﻜﻴﺒﺎﺋﻰ ﺩﺭ ﺑﺮﺍﺑﺮ ﺣﻮﺍﺩﺙ ﻭ ﻧﺎﻣﻼﺋﻤﺎﺕ ﻣﺸﻜﻞ ﺍﺳﺖ،ﻭﻟﻰ ﭘﺎﺩﺍﺵ(ﺻﺒﺮ) ﺭﺍ ﺍﺯ ﺩﺳﺖ ﺩﺍﺩﻥ ﺍﺯ ﺁﻥ ﻣﺸﻜﻠﺘﺮ ﺍﺳﺖ.ﻭ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺭﺍ ﻛﻪ ﺑﺪﺍﻥ ﺍﻣﻴﺪ ﻣﻴﺮﻭﺩ ﻧﺰﺩﻳﻚ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮﺳﺪ،ﻭﻟﻰ ﻣﺮﮒ ﺍﺯ ﻫﻤﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﻧﺰﺩﻳﻜﺘﺮ ﺍﺳﺖ.(ﺍﺯ ﺩﻳﻮﺍﻥ ﻣﻨﺴﻮﺏ ﺑﺂﻧﺤﻀﺮﺕ) .